Pravo na slobodu okupljanja – Ljudska prava u kovid vremenu

Univerzalni datum obilježavanja civilizacijske težnje ka zajedničkom standardu poštovanja ljudskih prava za sve narode i nacije, jeste i dan donošenje jednog od najznačajnijih dokumenata u ovoj oblasti – Univerzalne deklaracije o ljudskim pravima, odnosno 10. decembar.

Kao Međunarodni dan ljudskih prava se obilježava od 1950. godine, kada ga je takvim proglasila Generalna skupština Ujedinjenih nacija sa ciljem da svim narodima skrene pažnju na poštovanje ljudskih prava svojstvenih svim ljudima, bez obzira na državljanstvo, prebivalište, pol, nacionalno ili etničko porijeklo, boju kože, vjeru, jezik ili bilo koji drugi status. Generalna skupština UN-a je potrebu za proglašenjem Međunarodnog dana ljudskih prava vidjela dijelom i u osnaživanju same Univerzalne deklaracije, donijete 1948. godine kao pravno neobavezujući dokument.

Međutim, godinama je Univerzalna deklaracija postala dijelom uslova članstva u Ujedinjenim nacijama, ali i polazište za sve kasnije donijete pravne dokumente u oblasti ljudskih prava. Jedan od tih dokumenata svakako jeste i Evropska konvencija o ljudskim pravima i osnovnim slobodama, donijeta 1950. godine u okviru Savjeta Evrope. Evropska konvencija ide još jedan korak dalje od Univerzalne deklaracije, predviđajući i mehanizam kontrole nad zaštitom i ostvarivanjem ljudskih prava. Kao jedno od najznačajnijih prava u oblasti političkog djelovanja i učešća građana u demokratskim procesima u savremenoj državi, pravo na slobodu mirnog okupljanja je danas uvršteno u najviše pravne akte zemalja svijeta.

Tako se Ustavom Crne Gore jemči sloboda mirnog okupljanja, bez odobrenja, a uz prethodnu prijavu nadležnom organu. Ustavom je predviđeno da se sloboda okupljanja može privremeno ograničiti odlukom nadležnog organa, radi sprječavanja nereda ili vršenja krivičnog djela, ugrožavanja zdravlja, morala ili radi bezbjednosti ljudi i imovine, a u skladu sa zakonom. Ovo ustavno određenje proističe, kako iz opšteprihvaćenih međunarodnih standarda koji se ogledaju u težnji obezbjeđenja participacije u odlučivanju i onim kategorijama građana koji nijesu dio strukture vlasti, tako i iz direktnih obaveza preuzetih međunarodnim dokumentima.

Prije svega, Univerzalna deklaracija o ljudskim pravima je postavila osnov po kojem se propisuje da svako ima pravo na slobodu mirnog okupljanja i udruživanja. Ovo pravo dalje garantuje i Evropska konvencija o ljudskim pravima i osnovnim slobodama, dodajući da se ono može ograničiti načinom koji je neophodan u demokratskom društvu i u interesu nacionalne ili javne sigurnosti, a u cilju sprječavanja nereda ili zločina, zaštite zdravlja ili morala, ali i u cilju zaštite prava ili sloboda drugih.

Pravo na mirno okupljanje je jedan od mehanizama koje koriste i LGBTI organizacije, uglavnom kako bi skrenule pažnju na neophodnost poštovanja prava pripadnika ove zajednice kao osoba i pojedinaca, neophodnost nulte tolerancije na nasilje prema LGBTI osobama, zagovaranje zakonskih rješenja za bolju uređenost života i položaja LGBTI osoba u društvu, i slično. Jedna od najpoznatijih vrsta takvih okupljanja svakako jeste parada ponosa, koja je prerasla u sada već prepoznatljiv događaj.

U nekim zemljama se parade ponosa organizuje kao simboličan akt skretanja pažnje na podizanje standarda življenja pripadnika LGBTI zajednice, dok je u nekim zemljama ona još uvijek na nivou borbe za poštovanje osnovnih ljudskih prava i ostvarivanja minimuma ljudskog dostojanstva i sigurnosti u zajednici. Svakako, ovakav vid okupljanja i političkog učešća ima neupitan značaj za samu LGBTI zajednicu, ali i uticaj na društvo u cjelini, kada je u pitanju kreiranje slike o samoj zajednici.
Pandemija koronavirusa je promijenila brojne aspekte redovnog odvijanja društvenih procesa, a u skladu sa prirodom samih promjena koje je izazvala, značajno je uticala na redukovanje okupljanja uopšte, pa čak i dovela do organičavanja samog prava na mirno okupljanje i do opšte zabrane okupljanja. Kako to i sama Evropska konvencija o ljudskim pravima i osnovnim slobodama predviđa, ovo pravo može, između ostalog, biti ograničeno i usljed zahtjeva zaštite zdravlja, što je i bio osnov da se jedno od najznačajnijih prava potvrde demokratičnosti društva na ovaj način ograniči. Takvo organičenje je pogađalo brojne kategorije stanovništva i interesne grupe, pa i pripadnike LGBTI zajednice, a koje su, usljed zabrana, bile uskraćene za mogućnost da učestvuju u takvom društveno-političkom angažovanju kakvo je mirno okupljanje zarad ostvarenja određenih ciljeva.

Ostvarivanje prava na slobodu okupljanja je u Crnoj Gori detaljnije uređeno Zakonom o javnim okupljanjima i javnim priredbama, koji pod javnim okupljanjem podrazumijeva svako mirno okupljanje više od 20 lica na otvorenom prostoru radi izražavanja političkih, socijalnih i drugih uvjerenja i ciljeva, protesta, interesa i različitosti. Pravo na javno okupljanje propisano je uz akcenat na karakter okupljanja kao mirnog, a zaštita i omogućavanje održavanja takvog okupljanja spada u minimum obaveze koju države imaju prema međunarodnim standardima.

Međutim, upravo u karakterisanju okupljanja kao “mirnog” nalazi se prostor za zabranu okupljanja koje nije predviđeno kao mirno, ili je procijenjeno kao moguća opasnost za bezbjednost ljudi i imovine. Tako je, po osnovu bezbjednosnih razloga, policija u Nikšiću donijela odluku da se privremeno zabrani gej parada čije je održavanje u tom gradu bilo planirano za septembar 2015. godine, što je dovelo i do ustavne žalbe od strane nevladinog sektora, a na presudu Vrhodnog suda koji je u sprovedenom postupku potvrdio ovakvo postupanje nikšićke policije.

Sa druge strane, predstavnici nevladinih organizacija i udruženja koji zastupaju interese LGBTI zajednice, ističu da se posljednjih godina situacija u Crnoj Gori poboljšala kada je u pitanju organizovanje parade ponosa, pa je tako procedura pojednostavljena činjenicom da za takav vid okupljanja nije potrebno odobrenje, već prethodna prijava nadležnim organima. Ipak, kada je u pitanju organizovanje javnih okupljanja bilo koje vrste, pa i parade ponosa, u kovid vremenu je situacija značajno drugačija, pa su tako okupljanja bila ograničena na određeni broj lica koja se mogu naći na javnim površinama, a u nekim terminima i potpuno zabranjena.

Oštre mjere i zabrane u pogledu organizovanja javnih okupljanja pratila je i oštra reakcija dijela javnosti i aktivista za zaštitu ljudskih prava, koji su isticali da je neophodno prilagoditi mjere na taj način da se građanima omogući pravo na protest, a da se time ne remeti javno zdravlje. Međutim, stiče se utisak da pravo na mirno okupljanje i udruživanje, ali i druga ljudska prava garantovana Ustavom i međunarodnim dokumentima, i dalje trpe značajna ograničenja usljed pandemije koronavirusa.
Evropski sud za ljudska prava je u više svojih presuda istakao da pravo na mirno okupljanje i pravo na slobodu izražavanja predstavljaju temelj demokratskog društva i da ograničenja koja države primjenjuju na ova prava moraju biti proporcionalne legitimnom cilju koji se time želi postići. Međutim, ostaje pitanje da li su ta ograničenja sprovedena u skladu sa zahtjevima okolnosti sa obje strane, zaštite zdravlja i zaštite ostvarivanja političkih prava, kao i da li su ljudska prava uopšte podložna takvoj vrsti deklarativnih prilagođavanja.

Autorka: Nikolina Tomović

Aktivnost je dio projekta “Doprinos zaštiti ljudskih prava i promociji jednakosti u pristupu zdravstvenoj zaštiti za LGBTI osoba kroz jačanje svijesti i borbu protiv stigme i diskriminacije ” koji je podržalo Ministarstvo za ljudska i manjinska prava.