Modeli uređenja istopolnih zajednica u zemljama Evropske unije

Od zemalja koje istopolnim parovima ne priznaju jednako pravo na brak kao hetereoseksualnim parovima, već predviđaju registrovana partnerstva, ili onih koje ne predviđaju ni brak ni registrovana partnerstva, pa do onih zemalja koje istopolnim parovima garantuju jednako pravo na brak, zemlje Evropske unije variraju u rješenjima uređenja odnosa u ovim zajednicama. Uzročnici ovih opredjeljenja se lako mogu uočiti kroz pravne tekovine, razvoj društva i uopšte životni standard konkretne zemlje. Uopšte Evropa i zemlje Evropske unije se mogu posmatrati kao entiteti u kojima su osobe LGBTI zajednice prepoznate u pravnim okvirima, pa su im i garantovana određena prava koja su, u većoj ili manjoj mjeri, garantovana i brakom između heteroseksualnih parova.

Najprije, homoseksualni odnosi su legalni u svim državama Evrope od 2009. godine, kada je Turska, kao posljednja evropska teritorija koja je inkriminisala ovakve odnose, to izmijenila u svom krivičnom zakonodavstvu. Takođe, u gotovo svim zemljama Evrope se, kroz odredbe o zabrani diskriminacije, predviđa i zabrana diskriminacije po osnovu seksualne orijentacije ili rodnog identita. Međutim, na primjerima konkretnih zemalja postoje razlike u dijelu obima i prirode garantovanih prava, gdje se mogu uočiti tendencije država da određene odnose koji naročito karakterišu porodicu, kao zajednicu koja se prepoznatljivo odnosi na muškarca i ženu, stave pod poseban zaštitnički okvir. Opet, mehanizme na koje su se odlučile države određuju, kako stvarni razvoj cjelokupnog društva i prepoznavanje značaja uređenja ovih odnosa u domenu ljudskih prava, tako i kompromisi koji su bili nužni spram međunarodne zajednice, a koje su prihvatile zemlje čija društvena atmosfera u datom trenutku možda tome i nije u potpunosti odgovarala.

Prva zemlja u svijetu koja je donijela zakon o registrovanom partnerstvu lica istog pola je Danska, koja se na ovaj korak odlučila 1989. godine. Nakon toka, mnoge države su krenule u razmatranje i preduzimanje sličnih koraka ka uređenju istopolnih zajednica. Tako je Holandija 2001. godine postala prva zemlja u svijetu koja je zakonski priznala istopolne brakove, a samim tim i potpuno izjednačila prava istopolnih i heteroseksualnih parova. Obje zemlje su danas članice Evropske unije, a nakon njih su isto učinile i druge zemlje EU, poput Belgije (2003), Španije (2005), Švedske (2009), Portugala (2010), Danske (2012) i Francuske (2013). Od ostalih evropskih zemalja, isto su učinile i Norveška (2009) i Island (2010).

Od zemalja koje su Crnoj Gori najbliže, a riječ je o članicama Evropske unije, izdvajaju se Slovenija i Hrvatska. Slovenija istopolne odnose reguliše kroz zakon iz 2016. godine, koji propisuje da je životno partnerstvo zajednica dvije osobe ženskog ili dvije osobe muškog pola koja proizvodi iste pravne posljedice kao brak. U ovom zakonu je navedeno da parovi u životnim partnerstvima nemaju pravo na usvajanje djece, kao ni na medicinski potpomognutu oplodnju.

Hrvatsko zakonodavstvo pod životnim partnerstvom podrazumijeva zajednicu porodičnog života dva lica istog pola, koja je zaključena pred nadležnim organom, pri čemu se neformalno životno partnerstvo dokazuje pred nadležnim sudom na isti način i pod istim uslovima kao i vanbračna porodična zajednica. U dijelu odnosa životnih partnera u vezi sa djecom, razlikuje se roditeljsko i partnersko starateljstvo. Pod roditeljskim starateljstvom podrazumijeva se da životni partner ima pravo da se stara o djetetu zajedno sa roditeljima, ili umjesto roditelja, pri čemu roditelji djeteta zajednički, ili onaj roditelj koji samostalno vrši roditeljska prava, mogu privremeno povjeriti vršenje roditeljskih prava životnom partneru, pod uslovom da on ispunjava zakonom propisane uslove za staratelja. Sa druge strane, partnersko staraljestvo može pružiti životni partner nakon smrti životnog partnera koji je roditelj djeteta, a izuzetno i tokom života životnog partnera koji je roditelj djeteta, ako drugi roditelj nije poznat ili ako mu je oduzeto roditeljko starateljstvo zbog zlostavljanja djeteta.

Francuska je, donošenjem „Zakona o braku za sve“, 2013. godine omogućila homoseksualnim parovima da stupe u brak i da usvajaju djecu, doduše, nakon više od godinu dana od upućivanja na proceduru i nakon skoro pet stotina amandmana. Kao i kod heteroseksualnih parova, prilikom usvajanja djece se takođe posmatraju najbolji interesi djeteta. Holandsko zakonodavstvo takođe predviđa da istopolni parovi mogu usvojiti dijete, ali je dopušteno da i samo jedan od njih usvoji dijete, pri čemu se takođe vodi računa o najboljem interesu djeteta. Ukoliko partneri zajednički podnose zahtjev za usvojenje, onda je neophodno da ostvaraju zajednički život najmanje tri godine do podnošenja zahtjeva i da su se o djetetu starali najmanje godinu dana prije usvojenja, a ukoliko samo jedan partner podnosi zahtjev, neophnodno je da se starao o djetetu u kontinuitetu od najmanje tri godine prije podnošenja zahtjeva. Ono što je karakteristično za holandsko zakonodavstvo jeste mogućnost konverzije registrovanog partnerstva u brak i obrnuto, čime se nastoji izbjeći strogi režim i postupak za razvod braka u poređenju sa postupkom za raskid partnerstva.

Kao država koja trenutno predsjedava Evropskom unijom, a između ostalog se i najčešće nalazila na vrhu Savjeta EU, Njemačka i njeno zakonodavstvo u svakom pogledu privlače pažnju i mogu poslužiti kao ozbiljan činilac poređenja. Zakon o registrovanom životnom partnerstvu je u Njemačkoj stupio na snagu 2001. godine, čime su životni partneri stekli pravo na sklapanje registrovanog partnerstva pred matičarem, a dobili su i mogućnost izbora zajedničkog prezimena. Kasnijim izmjenama zakona je uklonjen nejednaki tretman bračnih drugova i istopolnih partnera, pa je partnerima dato pravo na usvajanje pastoraka, usvajanje od strane jednog partnera i sukcesivno usvajanje, dok partneri još uvijek nemaju pravo da sami usvajaju djecu.

Španija je takođe zemlja koja je legalizovala istopolne brakove i to 2005. godine, čime je garantovala jednaka prava bračnim parovima istog i stuprotnog pola, uključujući i pravo na usvajanje. U zakonskom tekstu su riječi „suprug i supruga“ zamijenjene neutralnom odrednicom „supružnici“, a dodat je i stav koji određuje da brak proizvodi ista prava i obaveze bilo da su supružnici istog ili različitog pola.

Irska se istakla kao zemlja koja je prva u svijetu pitanje istopolnih brakova uredila referendumom 2015. godine i to na način što ih je legalizovala odlukom nešto više od 62% izašlih glasača. Tako je u ustav ove zemlje dodata odredba koja jednostavno propisuje da brak mogu sklopiti, u skladu sa zakonom, dvije osobe bez obzira na svoj pol. Međutim, Irska je i prije ove ustavne promjene priznavala osobama istog pola pravo na registrovanje partnerstva kroz zakon koji je bio usvojen 2011. godine. Takođe, izmjenama i dopunama Zakona o usvajanju iz 2017. godine, pravo na usvajanje djeteta imaju parovi u životnom partnerstvu, parovi koji žive u vanbračnoj zajednici najmanje tri godine neprekidno, kao i roditeljii, očuh, maćeha ili rođak djeteta, dok su ovo pravo prije izmjena zakona imali samo bračni parovi koji žive zajedno, roditelji ili rođaci djeteta.

Sa druge strane, zemlje poput Letonije, Litvanije i Poljske ne prepoznaju ni istopolne brakove, ni registrovana partnerstva. Ustavima ovih zemalja je izričito propisano da brak predstavlja zajednicu između muškarca i žene, a građanskim zakonima obje zemlje je predviđena zabrana sklapanja braka između osoba istog pola. U objema zemljama je dolazilo do inicijativa za promjenu odredbe u građanskim zakonima, te nastojanju da se istopolne zajednice pravno urede i predvidi barem njihovo registrovanje kroz donošenje Zakona o životnom partnerstvu. Međutim, svaka inicijativa je bila bez uspjeha i rezultirala je ili u odbijanju prijedloga ili prijedlog nije ni dolazio na skupštinsku raspravu.

Malta je takođe jedna od zemalja Evropske unije koja nije uredila pitanje ispolnih zajednica, pa u ovoj zemlji nije predviđena ni mogućnost registrovanja partnerstva, ni zasnivanja braka između lica istog pola. Ista situacija je i na Kipru, gdje su homoseksualnost i pitanja LGBTI zajednice još uvijek izraženo konzervativne teme. Slična atmosfera je i u Grčkoj, koja po ovom pitanju takođe zaostaje za drugim zemljama Evropske unije, pa gotovo da ne uređuje pitanje istopolnih zajednica. Naime, u Grčkoj nije donijet zakon koji tretira ovo pitanje, ali u njihovom zakonu o građanskim brakovima brak se definiše bez odrednica pola, već se pominju „dvije osobe“. Ipak, kada je sklopljen istopolni brak s pozivanjem na ovu odredbu, čak se i Vrhovni sud oglasio s upozorenjem da će gradonačelnik koji je sklopio takav brak trpjeti posljedice zbog „zloupotrebljavanja položaja“.

I dok Evropa važi za kontinent koji uglavnom prepoznaje pravno uređenje i zaštitu odnosa između lica istog pola, možemo vidjeti da se javno mnenje po ovom pitanju veoma razlikuje u različitim zemljama i djelovima Evrope. Reklo bi se da su Zapadna i Sjeverna Evropa najliberalnije po ovom pitanju, uz nešto zatvorenije stavove Južne Evrope, ali svakako liberalnije od Istočne, gdje veliku ulogu u tretiranju ovih pitanja imaju raniji odnosi i društveno uređenje zemalja, kao i veliki uticaj religijskih autoriteta koji su gotovo izričiti u neprihvatanju uređenja pitanja LGBTI populacije.

Svakako, širom Evrope i velikih gradova se najmanje jednom godišnje održavaju velike manifestacije koje za cilj imaju promociju prava LGBTI populacije, a na svakodnevnom planu se veliki lobistički centri zalažu za unapređenje atmosfere prihvatanja, inkluzije i većeg prepoznavanja prava istopolnih zajednica, pa se može očekivati da pod tim uticajem, ali i uticajem međunarodne zajednice, dođe do porasta broja zemalja koje uređuju ova pitanja i LGBTI osobama garantuju veći obim prava i mogućnosti za njihovo ostvarenje.