Pravno-medicinski aspekti procesa promjene pola u Crnoj Gori

Položaj transrodnihosoba u savremenom društvu sve je češće tema panela o zaštiti ljudskih prava, ali i panela koji se tiču seksualno-reproduktivnog zdravlja i zdravlja uopšte. Kao pitanje koje obično izaziva oprečne stavove, a uz činjenicu da se za trans osobe češće ističe da su neprihvaćene nego li da su prihvaćene u društvu, pitanje transrodnosti zadire u brojne nauke i može se posmatrati sa različitih aspekata, sociološkog, pravnog, psihološkog itd.

Slobodno možemo reći da je tema promjene pola jedna od onih kojoj se u posljednje vrijeme poklanja posebna pažnja, spram važnosti koju ona ima za zajednicu trans osoba, ali i uzevši u obzir različite pravne regulative i vidove podrške koje konkretna država pruža ili ne pruža osobama koje žele da promijene svoj pol.

Transrodnaosoba jeste osoba koja ima jasnu želju i namjeru da promijeni pol, kao i osoba koja je djelimično ili potpuno modifikovala svoje tijelo i predstavljanje sebe, izražavajući time svoj rodni i(li) polni identitet. Ovaj proces modifikacije obično uključuje fizičku i hormonalnu terapiju, kao i operacije.

Zakon o obaveznom zdravstvenom osiguranju Crne Gore propisuje da zdravstvena zaštita obuhvata i promjenu pola u skladu sa medicinskim indikacijama koje propisuje Ministarstvo zdravlja. Prema Pravilniku koje je dalje izdalo Ministarstvo zdravlja, medicinski razlozi za promjenu pola osiguranog lica utvrđuju se najprije opštim pregledom, zatim pregledom i dijagnostikovanjem doktora specijaliste interne medicine, doktora specijalista hirurgije, a po potrebi i doktora specijalista iz užih grana medicine.

Takođe je neophodno pribaviti i izvještaj psihologa i psihijatra, kao i socijalnu anamnezu socijalnog radnika, nakon čega opšte mišljenje o postojanju razloga za promjenu pola osiguranika daje konzilijum doktora medicine odgovarajuće specijalnosti Kliničkog centra Crne Gore, a na osnovu svih prethodnih izvještaja.

Takođe, izmjenama i dopunama Zakona o obaveznom zdravstvenom osiguranju je predviđeno da će troškove procesa prilagođavanja pola, umjesto u dosadašnjem iznosu od osamdeset odsto, sada u potpunosti pokrivati Fond za zdravstveno osiguranje.

Za pristupanje hormonskoj terapiji je najprije neophodno obaviti određene nalaze, poput kompletne krvne slike, biohemijskih i hormonskih nalaza, nakon čega se zakazuje pregled kod endokrinologa u Kliničnom centru. Takođe je potrebno izvršiti psihološku procjenu lica koje planira da se podvrgne hormonskoj terapiji, od strane psihologa. Za samo vađenje nalaza je neophodno imati uput izabranog ljekara, kojem se kasnije i predaje izvještaj koji je izdao endokrinolog na osnovu urađenih nalaza.

Kada su u pitanju operativni zahvati, u Crnoj Gori još uvijek nije moguće obaviti rekonstruktivnu hirurgiju genitalija, pa se ona sprovodi u inostranstvu, u saradnji sa Fondom za zdravstveno osiguranje. U Crnoj Gori je moguće sprovesti mastektomiju, odnosno postupak uklanjanja grudi.

Prema posljednjim podacima nevladine organizacije „Spektra“, koja je osnovana 2017. godine i radi na promociji i zaštiti ljudskih prava transrodnih, rodno varijantnih i interpolnih osoba, u Crnoj Gori danas žive dvije osobe koje su prilagodile pol, dok je u postupku tranzicije više osoba, od čega njih desetak prima hormonsku terapiju. Podvrgavanje hormonskoj terapiji i uopšte procesu prilagođavanja pola samo po sebi jeste važna i teška odluka koju transrodna osoba treba da donese, budući da hormonska terapija u većini slučajeva smanjuje plodnost osobe, bilo da je u pitanju muškarac ili žena.

Hormonska terapija je takva da kod osobe može izazvati nepovratni sterilitet, pa čak i kada se ona kasnije ne podvrgne operaciji, a sam postupak prilagođavanja pola operacijom označava i kraj sposobnosti proizvodnje jajnih ćelija ili spermatozoida i nepovratne je prirode. Samim tim, odluku o otpočinjanju oba procesa nije dobro, a ni moguće, donijeti nepromišljeno i na brzinu, već je važno dobro razmisliti o svojoj spremnosti, željama i daljim planovima u životu, zbog čega je u okviru pripremne medicinske dokumentacije neophodno imati i izvještaj psihologa.

Kada osoba završi postupak promjene i prilagođavanja pola, obično nakon toga slijede administrativno-pravni aspekti adaptacije transrodne osobe u društvo, što rezultira u promjeni oznake pola i matičnog broja u ličnim dokumentima, kao i u promjeni ličnog imena. Dok je za promjenu oznake pola i matičnog broja neophodno da je osoba promijenila svoj pol putem hirurških zahvata, za samu promjenu imena nije predviđen ovaj uslov. Tako se promjena imena može obaviti na lični zahtjev lica, a pravo na slobodan izbor ličnog imena se ne smije ograničiti ni u kom slučaju, izuzev onih koji se tiču zaštite javne bezbjednosti ili prava i sloboda drugih lica.

U kontekstu poštovanja ljudskih prava transrodnih osoba, a uzevši u obzir da je Crna Gora punopravna članica Savjeta Evrope, korisno je osvrnuti se na praksu Evropskog suda za ljudska prava koji je kroz pojedine slučajeve tumačio da li je došlo do povrede prava na poštovanje privatnog i porodičnog života transrodnih osoba. Sud je tako prvi put zaključio da je došlo do povrede člana 8 Evropske konvencije o ljudskim pravima i osnovnim slobodama (član 8 se tiče prava na poštovanje privatnog i porodičnog života) u slučaju B. protiv Francuske.

U pomenutom slučaju je podnosilac predstavke bio trans muškarac koji se Sudu žalio zbog toga što su francuske vlasti odbile njegov zahtjev za izmjenu i dopunu registra građanskog statusa, iako je u Francuskoj predviđena mogućnost da se matične knjige ažuriraju za života pojedinca. Sud je u ovom slučaju presudio u korist podnosioca predstavke navodeći da je u mnogim zvaničnim dokumentima otkriveno “neslaganje između pravno prepoznatog pola i očiglednog pola transseksualca”, te da odbijanje zahtjeva za promjenu podataka u matičnim knjigama u konkretnom slučaju predstavlja povredu prava garantovanog Konvencijom.

Ipak, Sud je presudu u konkretnom slučaju donio imajući u vidu nacionalne pravne okvire Francuske, ne izdižući pravo iz člana 8 na nivo univerzalnog prava kada su u pitanju transrodne osobe. Ovime je Sud ostavio zemljama da u okviru nacionalnog zakonodavstva same regulišu na koji način će sprovesti pravno i društveno priznavanje rodnog i polnog indentiteta transrodnih osoba, ali i kako će im kroz odgovarajuće mehanizme zaštite i podrške omogućiti da potpuno i sigurno ostvaruju svoja ljudska prava.

Za svrhe primjene teksta korišćeni su sljedeći izvori:
– Zakon o obaveznom zdravstvenom osiguranju Crne Gore (Sl. list CG 67/2019) 
– Pravilnik o utvrđivanju medicinskih razloga za promjenu pola
– Publikacija „Pravno prepoznavanje transrodnih osoba u pravnom sistemu Crne Gore“, doc. dr Ilija Vukčević i mr Milorad Marković, novembar 2016. godine
– Za više korisnih informacija posjetiti sajt Asocijacije spektra

Autorka: Nikolina Tomović

Aktivnost je dio projekta “Doprinos zaštiti ljudskih prava i promociji jednakosti u pristupu zdravstvenoj zaštiti za LGBTI osoba kroz jačanje svijesti i borbu protiv stigme i diskriminacije ” koji je podržalo Ministarstvo za ljudska i manjinska prava.